خاورمیانه با برخورداری از یک اقلیم خشک و بیابانی یکی از تشنه ترین مناطق جهان است و با توجه به توسعه های اقتصادی و تعداد ساکنان در آن نیازمند شدید آب و مدیریت و برنامه ریزی برای آن است.

یکی از کشورهای مستعد در برخورداری از منابع آب کشور ترکیه است. بر همین اساس این کشور برنامه های متعددی برای ذخیره سازی آب های سطحی خود آغاز کرده که یکی از این ابرپروژه ها ، پروژه گاپ در منطقه جنوب شرق آناتولی است. این پروژه به تنهایی شامل ۲۲ سد است که امکان ذخیره سازی آب و تولید برق برای ترک ها را فراهم می کند.

سد «کاراکورت» یکی از این سدهاست که بعد از سد «آرپاچای» بر روی سرشاخه های رود ارس در استان قارص برای تامین آب شرب و کشاورزی ایغدیر و قارص احداث شده است.

این سد با بدنه ای به طول ۱۴۲ متر و تاجی به بلندی ۴۹۷ متر امکان ذخیره سازی یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون مترمکعب آب از سرشاخ های رود ارس را دارد.

با آغاز آبگیری این سد بی شک کشورهای همسایه رود ارس از تبعات آن متاثر خواهند شد. با کاهش دبی رودخانه در پایین دست سد میزان تولید برق مشترک بین ایران و جمهوری آذربایجان که به واسطه سدهای ارس و خداآفرین صورت می گیرد با مشکل مواجه می شود و اقتصاد کشاورزی کشورهای دو سوی ارس نیز آسیب می پذیرد.

ساخت این سد در حالی صورت گفته ایت که مسؤولان ترکیه هیچ توجهی به حقابه کشورهای همسایه رود ارس نکرده و تنها به دلیل قرار داشتن سرچشمه های این رود در داخل کشورشان خود را مجاز به هر نوع اقدامی در سرنوشت آبهای جاری می دانند.

این دست اقدامات ترکها سابقه دار بوده و با احداث سدهای ایلیسو و آتاتورک بر روی دجله و فرات ضررهای هنگفتی به عراقی ها وارد کرده اند که عینی ترین مصداق آن علاوه بر خشک شدن اراضی کشاورزی حاشیه دجله و فرات، افزایش ریزدگردها و آسیب جدی به محیط زیست عراق و ایران است.

از تبعات رشد ریزگردها در همسایگی ایران افزایش بیماری های تنفسی بین مردم عراق و ایران است و سالانه گزارشات مختلفی از مراجعات مردم به مراکز درمانی در این کشورها دریافت می شود.

ترکها با اقدامات خود ۳۰۰ برابر ظرفیت رودخانه های دجله و فرات سدسازی کرده اند که البته طرف عراقی نیز در این مورد بی تقصیر نیست و او نیز اقدام مشابهی انجام داده که این اقدامات ناشی از ترس دولتها در نیاز به ذخیره سازی آبهاست.

تاثیر این اقدامات نسنجیده و فرصت طلبانه اکنون در شمال ارس نیز مشهود است. در روزهای گذشته ترکیه در یک اقدام عجیب میزان حجم آب رودخانه «کور» را که به سمت آذربایجان جریان پیدا می کرد کاهش داد و ویسل اراوغلو وزیر جنگلداری و امورآب ترکیه گفت که آب رود کورا برای استفاده آبیاری و تولید برق به رود “چروح” که به دریای سیاه می ریزد، جاری خواهد شد.

به علت دستکاری های ترکیه در رود کورا، جریان آب در این رود به قدری کم شده است که اخیرا مقامات جمهوری آذربایجان هشدار دادند به علت کاهش آب رود کورا، بجای اینکه از این رود آب وارد دریای خزر بشود، به طور برعکس آب شور دریای خزر به بستر رودخانه کورا جاری شده و خطر ایجاد شوره زارهای مصنوعی در خاک جمهوری آذربایجان را ایجاد کرده است.

برای رفع مشکل کمبود آب اهالی جمهوری آذربایجان آبرسانی به مناطق ساعاتلی،صابرآباد و ایمیشلی که توسط ایستگاه های پمپاژ آب رود ارس انجام می شود، در روزهای گذشته تسریع شده است تا روستاها و اراضی کشاورزی پایین دست در روزهای کم آبی سیراب شوند و علت اصلی این تسریع در آبرسانی هم، افزایش حق آبه ی جمهوری آذربایجان از ارس می باشد که با همکاری و موافقت ایران انجام می گیرد.

تورگوت اوزل نخست وزیر ترکیه در سال ۱۹۸۰ آغازگر پروژه های سدسازی ترکیه بود و در پاسخ به اعتراض عراق و سوریه گفته است:« ما به عرب ها نمی گوییم با نفت خود چکار کنند، آنها هم به ما نگگویند که با آب هایمان چکار کنیم.»

چنین موضعی نه تنها غیرمنطقی است بلکه مسؤولیت بین المللی در پی دارد اما نبود قوانین بین المللی در این خصوص فعلا دست دولتها بر اعمال نظرهای یک طرفه در سرنوشت رودخانه های مرزی را باز گذاشته است.

بی بی سی چندی پیش در گزارشی در این باره نوشته است: به نظر می رسد ترکیه در برنامه های آبی اش در حوزه سرچشمه های دجله و فرات پروژه عظیم جنوب شرق آناتولی موسوم به GAP فقط اهداف اقتصادی و تجاری را دنبال نمی کند. نشانه هایی وجود دارند مبنی بر اینکه ترکیه از مولفه آب به عنوان ابزاری برای کسب موقعیت برتر سیاسی در خاورمیانه و شرق مدیترانه استفاده می کند.

دکتر کاوه مدنی نائب رئیس سابق مجمع محیط زیست سازمان ملل متحد در این باره معتقد است باید دستگاه دیپلماسی کشورها در تحقق دیپلماسی آب نقش فعال تری ایفا کنند.

وی ابراز داشت: نبود قوانین مناسب در حوزه آب های مرزی دست برخی از دولتها برای استفاده یک سویه از منافع آن را باز گذاشته و این شیوه از مدیریت منابع آبی خطرات جدی برای محیط زیست همسایگان رودخانه های مرزی دارد.

محیط زیست دو سوی ارس یکی از غنی ترین اقلیم های گیاهی و حیوانی را داراست. کاهش دبی ارس باعث می شود تا علاوه بر تاثیر در اقتصاد کشاورزی و آبزی پروری که به صورت مشترک از سوی ایران و جمهوری آذربایجان پیگیری می شود باعث از بین رفتن پوشش گیاهی و شرایط زیست حیوانی آنها شود. علاوه بر این با توجه به خشک بودن غالب اقلیم جمهوری آذربایجان و ایران در شمال و جنوب ارس به خطر افتادن حیات حیات بومیان دور از انتظار نیست. حالا به این موضوع کاهش سطح آب دریای خزر بر اثر کاهش آبهای ورودی از رودخانه ها را نیز اضافه کنید.

هر چند کشورهایی نظیر ترکیه دم از رعایت حقوق همسایگان خود می زنند اما واقعیت امر نبود تضمین برای اجرای این قول و قرارهاست، چون ساختار قانونی مورد تفاهم بین الملل وجود ندارد.

حجت میان آبادی پژوهشگر هیدروپلیتیک و دیپلماسی آب در خصوص آبهای مرزی معتقد است وقتی بحث رودخانه های مرزی پیش می آید پیچیدگی و در هم تنیدگی مسائل آبی بسیار شدیدتر می شود و چالش ها علاه بر ابعاد اشاره شده قبلی، ابعاد گسترده سیاسی، اجتماعی، حقوق بین الملل، نهادهای بین المللی، رویکردهای دیپلماتیک  و تاریخی پیدا می کند چون بحث امنیتی پیش می آید و رویکرد ملی به جای منافع انسانی جایگزین رویکرد کشورها می شود و در همه جای دنیا هم به همین صورت است.

او تاکید دارد که در حل مشکلات آبهای مرزی باید تمام ارکان قدرت در هماهنگی با یکدیگر عمل کنند که این شامل دولت، مجلس و نهادهای بالادست است.

رفتار سه کشور ایران و جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان با سکوت یا کم توجهی به رفتار ترکها حاکی از آن است هماهنگی لازم بین کشورهای همسایه ارس به دلیل ملاحظات سیاسی و امنیتی وجود ندارد که این امر باید اصلاح و رویه مشترک و مناسب و تاثیرگذار  در قبال رفتارهای سودجویانه ترکیه اخذ شود در غیر این صورت پروژه نفت در برابر آب ممکن است برای هر ایران و جمهوری آذربایجان به اجرا گذاشته شود.