این گزارش به مناسبت روز میلاد حضرت فاطمه زهرا(س) و روز زن از طرف گزارشگر تهیه و ارسال شده بود که به دلایلی انتشار آن تا امروز به درازا کشید. ضمن پوزش از گزارش نویس محترم و خوانندگان گرامی متن آن به شرح زیر منتشر می شود:

روز زن مصادف با میلاد حضرت فاطمه زهرا (س) فرصتی برای گرامیداشت جایگاه زنان و مادران ایران زمین بوده و یک روز از روزهای سال به لطیف ترین و پرمهر ترین روزهای سال بدل می شود اما در این میان تبریک روز مادر را همواره به مادران کوچک سرزمین خود را فراموش می کنیم.

در این میان رسانه ملی «صدا و سیما» سیاست خود را بر پایه ترویج ازدواج کودکان قرار داده و با انتشار کلیپی از زوجی کوچک و کودک پیام خود را مبنی بر اینکه “ازدواج کودکان را جدی بگیریم” اعلام کرد و در سوی دیگر طرح بالابردن سن قانونی ازدواج دختران از ۱۳ سال به ۱۶ سال با مخالفت نمایندگان مجلس مواجه شده است.

این چنین ضمن تبریک روز زن و مادر به کودکان سرزمین خود، ازدواج آنها را جدی گرفته و فرصت را غنیمت دانسته و نگاهی به مسائل پیرامون کودک همسری انداخته و به گفتگو با متخصصان این حوزه می نشینیم.

علل ازدواج کودک در ایران

زهرا کهرام فعال حقوق کودک در سمینار “ازدواج کودکان در مناطق حاشیه” در سال ۹۵ با نگاه آماری بر ازدواج کودکان در استان‌های مختلف با اشاره بر اینکه طبق آمار رسمی ثبت شده، بیشترین آمار ازدواج و طلاق کودکان در استان‌های سیستان و بلوچستان، خوزستان، خراسان رضوی، آذربایجان شرقی و غربی، فارس، زنجان، تهران، همدان و مازندران است، ازعوامل موثر ازدواج کودکان در ایران بر اساس پژوهش های به عمل آمده، ارزش‌های سنتی و مذهبی در راستای حفظ آبرو و شرف خانوادگی در زمینه فرهنگی بر اساس سیستم پدرسالاری در اغلب روستاهای کشور عنوان کرد.

آسیب‌های اجتماعی خانواده از جمله فقر، محرومیت از تحصیل، اعتیاد و مهاجرت در راستای کاهش بار اقتصادی و تامین هزینه‌های ناشی از اعتیاد خانواده را زهرا کهرام از دیگر عوامل ازدواج زودرس کودکان در ایران دانست.

وی همچنین با استناد بر پژوهش های به عمل آمده در خصوص پراکندگی قومیتی ازدواج کودک در ایران گفت: این مسئله ۱۵ درصد در میان اقوام ترک، ۴٫۵ درصد در اقوام کرد، ۳٫۸ درصد در اقوام لر، ۱۵ درصد فارس، ۴٫۵ درصد لک، ۸٫۵ درصد بلوچ، ۸ درصد عرب، ۲٫۵ درصد سیستانی، ۴٫۷ درصد هزاره، ۸ درصد پشتو، ۱۰ درصد تاجیک،‌ ۱۲ درصد مازنی، ۲٫۵ درصد ازبک، ۰٫۵ درصد گیلک و ۰٫۵ درصد در میان سایر اقوام پراکندگی دارد.

از سوی دیگر این فعال حقوق کودکان در خصوص شیوع جنسیتی ازدواج کودک در ایران اعلام کرده است: فراوانی ازدواج کودک در ایران ۳۵ درصد در میان مردان و ۶۵ درصد در میان زنان است و از نظر میزان سواد نیز ۳۷٫۵ درصد آنها بی سواد، ۳۷٫۵ درصد کمتر از سیکل، ۲۲ درصد کمتر از دیپلم و ۳ درصد بالاتر از دیپلم هستند.

پیامدهای ازدواج کودکان

فعال حقوق کودکان پیامدهای ازدواج کودک را در دو جنبه اجتماعی و جسمی دانست و گفت: پیامدهای اجتماعی ازدواج کودک از جمله ثبت نشدن ازدواج‌ها و نداشتن اوراق هویتی، ظهور پدیده کودک بیوه، خشونت خانگی و همسرآزاری، رشد بی رویه جمعیت پنهان در مناطق حاشیه، محرومیت تحصیلی، فاصله سنی زیاد با همسر، خودسوزی و خودکشی، محدودیت حمایت اجتماعی و قانونی با تولید چرخه اعتیاد، نداشتن مهارت برای ورود به بازار کار، نداشتن مهارت فرزندپروری، بازتولید چرخه فقر، چرخه کار کودک و چرخه ازدواج کودک است.

وی در خصوص پیامدهای جسمی ازدواج کودک نیز تصریح کرد: افزایش سقط، زایمان زودرس، افزایش تولد نوزادان کم وزن در سنین نوجوانی، فشار زیاد برای بارداری، حاملگی و سایر بیماری‌های مرتبط با HIV مثبت، افزایش آسیب پذیری در برابر انزوای اجتماعی، بلوغ زودرس، سوء تغذیه، شاخص و توده بدنی پایین، قد کوتاه، لگن باریک، زایمان طولانی، خونریزی شدید، عدم آگاهی از بهداشت باروری و تنظیم خانواده و … نیز از پیامدهای جسمی ازدواج کودکان محسوب می‌شود.

پیامدهای روانی ازدواج کودک نیز شیوع اختلالات خلقی از جمله افسردگی، اختلالات اضطرابی، وسواس و اختلالات پانیک، فقدان رسیدن به استقلال شخصی و بلوغ فکری، جدایی از خانواده و دوستان، از دست دادن حمایت آنها همچنین از دست دادن آزادی تعامل با همسالان و مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی، تضعیف فرصت‌های رشد و توسعه و طی کردن ناقص مراحل رشد روانی اجتماعی از پیامدهای روانی ازدواج کودکان است.

بررسی علت و چگونگی بروز مشکلات ازدواج کودکان

مدرس دوره روان درمانی کودک دانشگاه تهران با بیان اینکه ازدواج در پی خود اهداف مختلف همچون پرورش نسل، تکامل روحی و افکار، تامین نیازهای جنسی را دارد، گفت: کودک با ازدواج زودهنگام خود هنوز به بلوغ جنسی، شناختی، هیجانی و اجتماعی نرسیده و در نتیجه نمی تواند به اهداف ازدواج دست یابد.

مهدیه روشن بین با اشاره به تکامل روحی و جسمی کودک اظهار داشت: با توجه به تقسیم بندی رده سنی تا ۱۲ سال را کودک و ۱۳ تا ۱۸ سال را نوجوان می نامیم و بلوغ فیزیولوژی تا سن ۲۵ سالگی ادامه دارد اما در بلوغ جنسی در پی دست یابی فرد به قدرت باروری هستیم که در دسته بندی رشد فیزیولوژی قرار می گیرد.

بلوغ شناختی نیز زمانی حاصل می شود که فرد به شناختی رسیده باشد که بتواند مسائل را تجزیه تحلیل کند اما این بلوغ همیشه منطبق با بلوغ جنسی نیست و با توجه به تحقیقات روانشناسان بزرگ دنیا همچون اریکسون کودک در سن ۱۱ تا ۱۳ سالگی تازه دوران خود شناسی را طی می کند که به اصطلاح دوران هویت به آن گفته می شود و فارغ از جنسیت، کودک تلاش می کند تا هویت جنسی خود را با سوالاتی همچون این که “من کی هستم” و به عنوان “زن یا مرد چه نقشی دارم” مواجه می شود که همواره با سردرگمی کودک همراه است.

به گفته روشن بین؛ طی این دوره برای کودک فارغ از قدرت هوش هر فرد به نظام تربیتی خانواده و مهارت فرزند پروری وابسته بوده و در عین حال تعامل با اجتماع و فرهنگ حاکم آن جامعه در هویت یابی نقش به سزایی دارد.

درحالی که کودک در برزخ هویتی بوده و هنوز خود را نشناخته، ازدواج می‌کند و از او انتظار می رود که به درک متقابل حسی و ایجاد صمیمیت با همسر رسیده و نسلی را تربیت کند.

مدرس دوره روان درمانی کودک دانشگاه تهران یادآور شد: در نظام روانشناسی رشد و تحول داریم و رشد هیچ گاه با گذر زمان به عقب باز نمی گردد همانطور که اندازه قد کم نمی شود اما تحول همیشه همگام با رشد و سن تقویمی نیست و هویت یک نوع تحول است از این رو سن قاطعی نمی توان برای تشکیل خانواده ارائه کرد.

آموزش نمی تواند کودک را به رشد شناختی و هویت یابی برساند

متخصص و روانشناس تربیتی کودک با بیان اینکه تحول و رشد زنجیره پیچیده و درهم تنیده هستند، گفت: شرایط اقتصادی، اجتماعی و خانوادگی همه فاکتورهایی هستند که باعث می شوند تا کودک زنچیره رشد و تحول را طی کند اما هر مرحله‌ای از تکامل درست پیش نرود بقیه مراحل نیز درست پیش نرفته و این تحول دچار اختلال می شود.

در عین حال مهدیه روشن بین تاکید کرد: آموزش نمی تواند کودک را به هویت یابی و رشد شناختی برساند و به لحاظ روانشناختی وقتی بخواهیم فرد را با اطلاعات جلوتر از سنش پیش برده و به وی آگاهی برسانیم او را دچار آسیب و بحران می کنیم.

از سوی دیگر به عقیده روانشناسان با ازدواج زود هنگام کودک اجازه رشد تحول شناختی به او داده نمی شود و این چنین با موجودی مواجه می شویم که یک بعد وی را رشد داده و ابعاد دیگرش از رشد جامانده و شناخت اجتماعی که فرد می تواند به آن دست یابد با محدودیت هایی که همسر برای او (به واسطه ویژگی های همسر در چنین ازدواج هایی به لحاظ اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و تحصیلی) قائل می شود، ناکام می ماند و در چنین شرایطی با افزایش سن کودک و نرسیدن به صمیمت با همسر به دلیل بحران هویتی، شاهد بحران هایی همچون چند همسری، طلاق، سرخوردگی و یا در نهایت عادت به زندگی متاهلی و ازدواج خواهد بود.

مدرس دوره روان درمانی کودک دانشگاه تهران در عین حال با اشاره به تحلیل “پیاژه” در حوزه رشد شناختی گفت: کودک در سن ۱۳ تا ۱۴ سالگی نمی تواند دو چیز را به صورت همزمان تحلیل انتزاعی کند و تا موضوعی را نبیند نمی تواند تحلیل و تجسم کند و تا زمانی به تفکر نقادانه نرسد به بلوغ شناختی هم دست نیافته است.

از این روست که اغلب کودکان حتی در صورت تمایل به ازدواج با توجه به فرهنگ موجود جامعه خود، تصمیمی آگاهانه و مسئولانه نگرفته اند بلکه با توجه به ویژگی سنی خود که تحت نفوذ دیگران بوده و به اصطلاح کودک تا سن ۱۲ سالگی دگرمختار است و تصمیمات وی بر اساس نظر دیگران شکل می گیرد، بر اساس اختیار و شرایط عقلی خود وی نیست.

در این صورت چطور می توان سن قانونی ازدواج را در مجلس اسلامی ۱۳ سال به تصویب رساند و انتظار داشت تا این کودک که خود هنوز به شناخت هویتش دست نیافته تشکیل خانواده داده و نسلی را پرورش دهد و این چنین است که نسلی پر از چالش های اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را به جامعه تحمیل کرده و خود نیز از این بحران ها جدا نیست.

با توجه به اینکه آذربایجان شرقی دومین استان در ازدواج کودکان ۱۰ تا ۱۵ سال است و اغلب این ازدواج ها در روستاها بوده و ریشه در فرهنگ و تفکر اجتماعی مردم منطقه دارد، ضروریست فکری به حال آموزش و فرهنگسازی این قشر از جامعه کرد تا بیش از این سرمایه های انسانی و مالی کشور را متحمل خسارت و هزینه نکنیم.