ولی کالجی در مطلبی برای موسسه آسیای مرکزی و قفقاز ایالات متحده می نویسد: با سقوط رژیم بشار اسد در سوریه، رقابت دیرینه ترکیه و ایران در منطقه تشدید شده است. آنکارا با پیشبرد اهداف و جاه طلبی های ژئوپلیتیکی و اقتصادی خود در منطقه به ضرر منافع ایران، از چالش هایی که ایران در خاورمیانه متحمل شده است، نهایت استفاده را خواهد برد. تهران بیم آن دارد که ترکیه اکنون برای پیشروی بیشتر در قفقاز جنوبی به زیان منافع ایران و انتشار پان ترکیسم و ​​دامن زدن به ناآرامی های قومیتی و تفرقه در مناطق آذری نشین و کردنشین در شمال غرب ایران، جسارت یابد. در نهایت هر چند دو کشور احتیاط را ترجیح می دهند و به دنبال مهار رقابت خود هستند. ترکیه و ایران منافع مشترکی در محدود کردن دامنه رقابت خود و جلوگیری از تشدید تنش نظامی دارند.

پیشینه:

ایران شیعه و ترکیه سنی نزدیک به ۴۰۰ سال است که روابط خود را بدون رویارویی مستقیم نظامی حفظ کرده‌اند و مرز مشترک آنها از زمان امضای معاهده زهاب در سال ۱۶۳۹ تغییر نکرده است. از سال ۲۰۱۱، رقابت ژئوپلیتیکی بین ایران و ترکیه عمدتاً در سوریه رخ داده است، جایی که آنکارا از شورشیان و تهران از رژیم اسد حمایت کردند. ترکیه با دستور کار موسوم به محور مقاومت مخالف است، گروه هایی که با ایران همسو و یا تحت حمایت ایران هستند که در سراسر خاورمیانه فعالیت می کنند. حمایت آنکارا از حماس فقط لفاظی بوده و هیچ گونه همدردی با حزب الله لبنان نشان نداده است. در ۲۱ نوامبر ۲۰۲۴، پس از حمله موشکی به یک کشتی باری در دریای سرخ، آنکارا ۶ کشتی جنگی را برای مقابله و سرکوب حوثی‌های یمن، حامیان ایران، فرستاد. اگرچه «روند آستانه» در سال ۲۰۱۷ به ابتکار ایران، روسیه و ترکیه برای کاهش تنش در سوریه آغاز شد، اما رقابت و اختلافات ایران و روسیه با ترکیه همچنان ادامه داشت.</>

آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر عالی ایران، آمریکا، اسرائیل و ترکیه را مسئول فروپاشی رژیم بشار اسد در سوریه، پس از حمله برق آسای شورشیان اسلام‌گرای سنی که سال گذشته این رژیم را سرنگون کرد، مقصر دانست. وی در یک سخنرانی عمومی گفت: «نباید شک کرد که آنچه در سوریه اتفاق افتاد در اتاق فرماندهی آمریکا و اسرائیل طراحی شده است. ما برای این موضوع شواهدی داریم. یکی از کشورهای همسایه سوریه نیز نقش داشت اما برنامه ریزان اولیه آمریکا و رژیم صهیونیستی هستند. تردیدی وجود نداشت که کشور همسایه ای که رهبر ایران در نظر داشت ترکیه بود. در واقع، تحلیلگران ایرانی تا حد زیادی موافق بودند که وضعیت در حال تحول در سوریه به مرحله جدیدی از رقابت منطقه‌ای بین تهران و آنکارا منجر خواهد شد.

ترکیه نشان داده است که قصد دارد نقش تعیین کننده ای در شکل دادن به آینده سوریه ایفا کند و می خواهد از مزایای بازسازی این کشور بهره مند شود. در همین حال، ایران که مجموع هزینه‌های اقتصادی آن در سوریه حدود ۲۰ تا ۳۰ میلیارد دلار است، دیگر نمی‌تواند انتظار دسترسی به سوریه را داشته باشد. علاوه بر این، از دست دادن سوریه، ایران را از کریدورهای ترانزیتی حیاتی محروم می کند. ایجاد کریدور ایران-عراق-سوریه یکی از اهداف راهبردی ایران برای تقویت نفوذ خود در منطقه خاورمیانه و دسترسی امن به مدیترانه بود. اما با سقوط رژیم اسد، این کریدور ترانزیتی دیگر قابل دوام نیست. در همین حال، ترکیه به دنبال اجرای یک پروژه ۱۷ میلیارد دلاری “طرح توسعه جاده” است که از دو مسیر ریلی و زمینی با همکاری عراق تشکیل شده است. این پروژه ترانزیتی می تواند به طور بالقوه تلاش های ایران در زمینه ترانزیت و حمل و نقل در خلیج فارس، عراق و مدیترانه شرقی را مسدود کند.

پیامدها:

ایران همچنین نگران احیای پروژه خط لوله قطر-ترکیه با انتقال گاز طبیعی قطر از طریق خط لوله ای است که از عربستان سعودی، اردن و سوریه به ترکیه می گذرد و آن را به بازار اروپا می آورد. اگرچه این خط لوله با چالش‌های مهمی روبرو است – به ویژه از مناطق تحت کنترل کردها در شمال سوریه عبور می‌کند، جایی که ترکیه هنوز اقتدار خود را اعلام نکرده و خلع سلاح شبه‌نظامیان کرد وابسته به پ‌ک‌ک را تضمین می‌کند – تحقق آن می‌تواند جایگزینی نه تنها برای صادرات گاز ایران به ترکیه، بلکه برای صادرات گاز روسیه به اروپا باشد. شکی نیست که احیای پروژه خط لوله قطر-ترکیه قدرت چانه زنی ترکیه را در قیمت گذاری گاز وارداتی از دو قدرت رقیب ایران و روسیه افزایش می دهد.

علاوه بر این، تهران بیم آن را دارد که ترکیه پس از سقوط رژیم اسد، جرأت پیدا کند تا پیشرفت بیشتری در قفقاز جنوبی به ضرر منافع ایران داشته باشد. به ویژه در ایران و همچنین در ارمنستان این نگرانی وجود دارد که آذربایجان با تشویق و حمایت ترکیه به استان سیونیک در جنوب ارمنستان حمله کند تا کریدور زنگزور و اتصال زمینی مستقیم به نخجوان را محقق کند.

به دلیل تهدید انسداد مرز مشترک با ارمنستان – بدون نظارت و کنترل ارمنستان – برای کریدور زنگزور ایجاد شده است و چنین حمله ای در صورت وقوع، بدیهی است که پیامدهای منطقه ای بسیار گسترده ای خواهد داشت و موازنه قوا در قفقاز جنوبی را بیشتر به نفع محور باکو- آنکارا تغییر می دهد. تحقق کریدور زنگزور به عنوان بخشی از کریدور میانی به موازات تحقق «پروژه راه توسعه» بین عراق و ترکیه، ناگزیر از کاهش مزیت های ترانزیتی ایران در منطقه خواهد شد. علاوه بر این، تحقق خط لوله گاز ترانس خزر در کنار احیای پروژه خط لوله گاز قطر- ترکیه چالش مهمی برای صادرات گاز ایران در منطقه است.

یکی دیگر از نگرانی‌های اصلی و در واقع وجودی برای ایران این است که ترکیه ممکن است به دنبال انتشار پان ترکیسم و ​​دامن زدن به ناآرامی‌های قومیتی و تفرقه در مناطق آذربایجانی و کردی در شمال غرب ایران باشد. چنین نگرانی هایی با راه اندازی سرویس فارسی زبان شبکه تلویزیونی دولتی ترکیه (TRT) در دسامبر ۲۰۲۴ افزایش یافته است. تهران از حساسیت ویژه‌ای برخوردار است، به‌ویژه از زمانی که مدیر رسانه TRT محمت سوباچی در ۱۴ اکتبر ۲۰۲۴ گفت: «قرار است کانال TRT فارسی را در پایان سال جاری افتتاح کنیم. ما باید ایران را آشفته کنیم. ما باید ایران را آشفته کنیم!» اگرچه او متعاقباً برکنار شد، اما این اظهارات جنجالی باعث ایجاد بحث شد و با انتقاد شدید در ایران مواجه شد. پیمان جبلی، رئیس صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، در چیزی که به نظر واکنشی مستقیم به این اقدام ترکیه بود، در ۲۱ ژانویه ۲۰۲۵ اعلام کرد که یک بخش ترکی از پرس تی‌وی آغاز به کار خواهد کرد.

نتیجه‌گیری:

با سقوط رژیم بشار اسد در سوریه، ایران یک متحد استراتژیک مهم در خاورمیانه را از دست داده و سیاست دیرینه منطقه‌ای آن با چالش‌هایی مواجه شده است. ترکیه در این میان دست برتر استراتژیک را به دست آورده و اهداف و جاه طلبی های ژئوپلیتیکی و اقتصادی خود را در منطقه پیش می برد که ایران را نگران کرده است. اما دو کشور احتیاط را ترجیح می دهند و به دنبال مهار رقابت خود هستند. زمانی که ابراهیم کالین، رئیس سازمان اطلاعات ملی ترکیه (MIT) در ۸ فوریه برای گفتگو با مقامات ارشد امنیتی ایران از جمله علی اکبر احمدیان، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران و سید اسماعیل خطیب، وزیر اطلاعات، از تهران دیدن کرد، این موضوع به نمایش گذاشته شد. گفت‌وگوها بر سوریه، جنگ غزه و مقابله با حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک)، داعش (داعش یا داعش) و سایر گروه‌های تروریستی و همچنین سایر تهدیدات امنیتی مشترک متمرکز بود. این نشان می دهد که ایران از تهدید کردهای سوریه وابسته به پ ک ک برای امنیت آگاه است. به همین دلیل، ایران از درخواست عبدالله اوجالان برای خلع سلاح و انحلال پ ک ک استقبال کرده است. چنین اقدامی پیامدهای خطرناکی در اقلیم کردستان عراق و احتمالاً در مناطق کردستان ایران خواهد داشت.

آنکارا سعی خواهد کرد از چالش هایی که ایران در خاورمیانه متحمل شده است حداکثر استفاده را ببرد. علاوه بر این ترکیه احساس می کند در دور جدید رقابت با ایران برتری دارد. اما ترکیه و ایران با این وجود اذعان دارند که منافع مشترکی در محدود کردن دامنه رقابت خود و جلوگیری از تشدید تنش نظامی دارند.

این مقاله برای نخستین بار به زبان انگلیسی در «موسسه آسیای مرکزی و قفقاز» (The Institute of Central Asia and Caucasus) در ایالات متحده آمریکا در ۴ مارس ۲۰۲۵ میلادی منتشر شده است.