توسعه تدریجی روابط سوریه و جمهوری آذربایجان

در ۱۶ ژانویه ۱۹۹۲، جمهوری عربی سوریه استقلال دولت آذربایجان را به رسمیت شناخت و روابط دیپلماتیک بین دو کشور در ۲۸ مارس ۱۹۹۲ برقرار شد. علیرغم روابط نزدیک بین سوریه و ارمنستان در طول جنگ اول قره باغ (۱۹۸۸-۱۹۹۴)، باکو و دمشق تلاش کردند تا روابط دوجانبه را بدون تأثیرپذیری از “عامل سوم” توسعه دهند. اگرچه روند توسعه روابط بین باکو و دمشق در حد روابط بین ایروان و دمشق پیش نرفت، جمهوری آذربایجان در می ۲۰۰۸ سفارت خود را در دمشق افتتاح کرد.

در ۹ جولای ۲۰۰۹، بشار اسد، رئیس جمهوری عربی سوریه، اولین سفر رسمی خود را به آذربایجان انجام داد. طرفین توافق کردند که بین ۱ تا ۱٫۵ میلیارد متر مکعب گاز آذربایجان به سوریه ارسال کنند. در جریان این سفر، مجمع تجاری مشترک آذربایجان و سوریه برگزار شد. در ۲۳ نوامبر ۲۰۱۰، طرفین در مورد جزئیات فنی خرید ۲۰ ساله گاز طبیعی به توافق رسیدند. در دسامبر ۲۰۱۱، آذربایجان صادرات گاز طبیعی به سوریه را از طریق ترکیه و گرجستان آغاز کرد.

به سمت کاهش روابط پس از جنگ داخلی سوریه

اما به دنبال آغاز جنگ داخلی سوریه در ۱۵ مارس ۲۰۱۱، روابط جمهوری آذربایجان و سوریه به تدریج پیچیده شد. باکو تصریح کرد که آذربایجان به عنوان یک قدرت کوچک در چارچوب نظام بین‌الملل مدرن، سعی می‌کند مستقیماً در درگیری سوریه دخالت نکند. اما جمهوری آذربایجان را از جنبه های مختلف تحت تاثیر قرار داد. اول اینکه جمهوری آذربایجان از نظر دینی برخلاف ارمنستان مسیحی یک کشور اسلامی است. از این رو جنگ داخلی در سوریه و ظهور گروه های تروریستی مختلف مانند داعش و جبهه النصره با اندیشه های رادیکال مذهبی خود می تواند جامعه آذربایجان را با وجود فاصله جغرافیایی آن از سوریه و همچنین ساختار و ترکیب مذهبی متفاوت سوریه و جمهوری آذربایجان تحت تاثیر قرار دهد. تخمین‌های مختلفی از تعداد شهروندان آذربایجانی وجود داشت که از ۴۰۰ تا ۱۰۰۰ نفر برای «خلافت» اسلحه گرفتند. تعداد رزمندگان آذری در جنگ داخلی سوریه قابل توجه نبود. با این حال، افکار سلفی می تواند ساختار سیاسی سکولار کشور را تهدید کند.

دوم، از منظر سیاسی، از آغاز انقلاب های بهار عربی، باکو در وضعیت بلاتکلیفی سیاسی قرار داشته است. به عنوان مثال، مجسمه حسنی مبارک، رئیس جمهور سابق مصر، از حومه باکو برداشته شد و با یک بنای تاریخی بی طرف تر جایگزین شد. با این حال، باکو با وجود روابط نزدیک و راهبردی با ترکیه، احتمالاً نمی‌توانست آشکارا از مخالفان سوری و تغییر دولت در دمشق حمایت کند. از سوی دیگر، باکو نمی خواست از دولت بشار اسد، متحد نزدیک ارمنستان، روسیه و ایران حمایت کند. این دوگانگی باعث شکل گیری رویکردی محتاطانه از سوی جمهوری آذربایجان در قبال بحران سوریه شد. در نتیجه، اگرچه آذربایجان مجبور شد از تصمیم اتحادیه عرب برای تعلیق سوریه به عنوان یک عضو غیردائم شورای سازمان ملل در اکتبر ۲۰۱۱ حمایت کند، اما نشان داده بود که حتی محتاط‌تر شده است. در واقع، دولت آذربایجان که قبلاً در قبال بحران سوریه سکوت کرده بود، این بن بست خشونت آمیز وحشیانه را یک تحول مثبت ارزیابی کرد. رهبری معتقد بود که خشونت‌های فرقه‌ای وحشیانه و بی‌نظم که پس از قیام علیه اسد رخ داد، هرگونه فشار برای تغییر دولت در باکو را بی‌اعتبار کرد، سرنوشتی که کشور می‌خواهد از آن اجتناب کند. در نتیجه جنگ داخلی سوریه، همانطور که قبلا ذکر شد، سفارت جمهوری آذربایجان در سوریه به بیروت منتقل شد.

علاوه بر این، از یک سو، باکو سوریه را به همکاری با ارمنستان در اسکان ارامنه سوری در قره باغ متهم کرد، در حالی که از سوی دیگر، آذربایجان از عملیات ترکیه در عفرین سوریه، علیه PKK/KCK/PYD-YPG و داعش در ۲ ژانویه ۲۰۱۸ حمایت کرد. اختلافات بین باکو و دمشق وارد مرحله جدیدی شد (جنگ دوم، ۷ نوامبر ۱۰، Karabakh. 2020). در حالی که ارمنستان و سوریه ترکیه و آذربایجان را به اعزام جنگجویان سلفی سوری به جبهه قره باغ متهم کردند، باکو و آنکارا سوریه و ارمنستان را به تسهیل ارتش مخفی ارمنستان برای آزادی ارمنستان (ASALA)، یگان‌های حفاظت خلق (YPG) و حزب کارگران کردستان (PKK) در منطقه متهم کردند. پیامد این تحولات کاهش شدید سطح روابط دمشق و باکو بود.

سقوط دولت بشار اسد: چه تغییراتی در راه است؟

اما به نظر می رسد پس از سقوط ناگهانی دولت بشار اسد در ۸ دسامبر ۲۰۲۴، این شرایط به تدریج در حال تغییر است و بسیاری از رویکردهای سیاست خارجی در حال بازنگری است. در یک تحول بسیار مهم، یک هیئت بلندپایه اوکراینی به رهبری آندری سایبیها، وزیر امور خارجه سوریه، در ۳۰ دسامبر ۲۰۱۲ با رهبر واقعی سوریه و رئیس هیئت تحریر الشام (HTS)، ابومحمد الجولانی (احمد حسین الشرع) در دمشق دیدار کرد. وزیر اسعد الشیبانی در سفر اخیر خود به سوریه در ۲۹ دسامبر ۲۰۲۴٫ آذربایجان سپس سفارت خود را در دمشق، پایتخت سوریه، پس از ۱۳ سال وقفه در ۱۸ فوریه ۲۰۲۵ بازگشایی کرد. در واقع، وی تاکید کرد که آذربایجان، در کنار ترکیه، در همبستگی با کشور سوریه در این دوره حساس ایستاده است. مردم رفیف همچنین اطمینان داد که آذربایجان تمام حمایت های لازم را در جریان روند بازسازی سوریه ارائه خواهد کرد.

این اظهارات حاکی از آن است که جمهوری آذربایجان قصد دارد در کنار متحد سنتی خود یعنی ترکیه نقش مهم تری در سوریه پس از اسد ایفا کند. به نظر می رسد روابط نزدیک ترکیه با رهبران جدید سوریه و همچنین عدم حضور و تضعیف ارمنستان در سوریه پس از اسد، فرصت خوبی را برای باکو فراهم کرده است. علاوه بر این، جمهوری آذربایجان می‌تواند با ترکیه در روند بازسازی سوریه مشارکت کند که این امر باعث افزایش نفوذ اقتصادی و تجاری شرکت‌های دولتی و خصوصی آذری در این کشور پس از خروج اسد خواهد شد.

نکته قابل توجه دیگر شباهت بین سقوط دولت بشار اسد به دست مخالفان در سوریه و بازپس گیری قره باغ کوهستانی توسط جمهوری آذربایجان است. در همین راستا، یالچین رفیف معاون وزیر امور خارجه آذربایجان در دیدار با اسعد الشیبانی وزیر امور خارجه جدید سوریه تاکید کرد: تجربه آذربایجان در بازسازی و احیای سرزمین های آزاد شده خود می تواند در تلاش های بازیابی سوریه با اشاره به قره باغ، منطقه قفقاز جنوبی که از ۳۲۰ تا ۲۰ سال گذشته آزاد شده است، استفاده شود. شغل.» شیبانی در واقع با تاکید بر اینکه “آزادسازی سرزمین های آذربایجان از اشغال، برای ارتقای صلح و ثبات جهانی بسیار مهم بود، به مردم آذربایجان تبریک گفت.”

سوریه در حالی که تحت رهبری بشار اسد در اوج تنش ها با آنکارا بود، تلاش می کرد رویکرد ترکیه در حمایت از مخالفان سوری با کشتار ارامنه را شبیه سازی کند. به عنوان مثال، ولید المعلم، معاون نخست وزیر و وزیر امور خارجه وقت سوریه، در یک کنفرانس مطبوعاتی مشترک با ادوارد نعلبندیان، وزیر امور خارجه سابق ارمنستان، در ۲۷ مه ۲۰۱۵ در دمشق گفت: «اگر جامعه جهانی مجازات لازم را برای قصابانی که مرتکب نسل کشی ارامنه در ترکیه در اوایل قرن بیستم شده بودند، وضع می کرد. جنایات از طریق پیاده های خود در سوریه. بنابراین، جای تعجب نیست که سوریه دومین کشور عربی بعد از لبنان بود که کشتار ارامنه را در ۱۳ فوریه ۲۰۲۰ به عنوان نسل کشی به رسمیت شناخت.

در آخرین تحول مهم، در ۱۴ فوریه ۲۰۲۵، الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان، تصدی ریاست جمهوری عربی سوریه در دوره انتقالی را به احمد الشراع [ابومحمد الجولانی] تبریک گفت. وی در این پیام گفت: «امروز فرصت‌های بسیار خوبی برای ارتقای روابط بین آذربایجان و سوریه به سطح کیفی جدید و غنی‌سازی همکاری‌ها با محتوای جدید وجود دارد. در همین راستا، از این فرصت استفاده می‌کنم و شما را برای سفر به آذربایجان دعوت می‌کنم.» به نظر می‌رسد می‌توان انتظار داشت که رهبر جدید سوریه در آینده نزدیک پس از سفر رسمی به عربستان و ترکیه به باکو سفر کند.

بنابراین، مواضع کنونی رهبران جدید سوریه کاملاً با مواضع آن تحت رهبری بشار اسد در مورد همسویی و حمایت از ارامنه و ارمنستان در تضاد است. این نشان می دهد که از زمان سقوط بشار اسد، تغییر قابل توجهی در رویکرد سوریه نسبت به جمهوری آذربایجان و ارمنستان ایجاد شده است. پیامد مهم و بلندمدت این تحول، همسویی بیشتر سوریه، ترکیه و جمهوری آذربایجان در قفقاز جنوبی خواهد بود.

این مقاله برای نخستین بار به زبان انگلیسی در «باشگاه گفتگوی والدای» (The Valdai Discussion Club) روسیه در هفتم مارس ۲۰۲۵ میلادی منتشر شده است.